Hoofdstuk 1 - De Mysteriegodsdiensten
© Jos Stollman 2010
Basilica San Clemente
Als je in Rome van het Colosseum door de Via di
San Giovanni in Laterano omhoog loopt naar de gelijknamige basiliek, kom je ergens
halverwege langs een heel bijzondere kerk. Vrij onopvallend ligt aan de linkerkant tussen de huizenblokken een monument dat je laat
terugreizen in de tijd: de Basilica San Clemente (zie afbeelding). Op straatniveau staat een 12e-eeuwse kerk, gewijd aan de vierde
bisschop van
Rome, Clemens Romanus, die we kennen vanwege een brief van hem aan de gemeente in Korinthe (ca 96) die bewaard is gebleven. Ondanks
enkele 15e-eeuwse fresco's en een 12e-eeuws apsismozaïek onderscheidt deze kerk zich niet van de honderden andere kerken die Rome
rijk is. Het verhaal wordt pas echt boeiend als je afdaalt onder de aarde. Achter in de kerk leidt een brede trap naar de gewelven
van de basiliek, waar in 1857 een christelijke basilica uit de vierde eeuw werd ontdekt. De muren van deze zeer oude basilica
werden benut als fundamenten voor de bovenliggende kerk. Bij de opgravingen die sinds de negentiende eeuw in en rondom deze
basilica werden en nog steeds worden verricht, stuitte men op resten van eerste- tot derde-eeuwse gebouwen die deels als
woonruimte, deels als tempel in gebruik waren. In 1938 werd een catacombe blootgelegd, daterend uit de vijfde of zesde eeuw, maar
het meest intrigerend is de ontdekking van een uit de tweede eeuw daterend Mithrasheiligdom dat werd aangetroffen onder de vierde-
eeuwse basilica. Sinds we meer weten over de geheime cultus rond deze van oorsprong Perzische godheid, heeft dit drielagige
bouwwerk, gefundeerd op een heiligdom van de oude mysteriecultus rond Mithras, een symbolische betekenis gekregen.
De Mithras-cultus
Mithras of Mitra is oorspronkelijk een oude arische lichtgod, hij wordt al genoemd in de Rigveda, die uit ongeveer 1500 voor
Christus stamt. Samen met Varuna is Mitra een van de hindoegoden met een meer ethisch karakter. Vanuit India vond deze godheid zijn
weg naar Perzië waar hij in het Mazdeïsme vereerd werd als de god Mithras. In de hellenistische tijd, vanaf 300 voor Christus, vond
hij zijn weg naar de Griekse wereld waar hij aan de zonnegod Helios (helios = zon) gekoppeld werd. In de laatste eeuw voor Christus
werd de cultus rond Mithras door Romeinse soldaten geïntroduceerd in het grote Romeinse rijk. Mithras werd daar gelijkgesteld aan
de alom vereerde 'onoverwinnelijke zon', 'Deus Sol Invictus'. In de eerste eeuwen van onze jaartelling maakte de Mithrascultus een
enorme bloei door. Met name onder soldaten en handelaars was Mithras zeer populair. De cultus werd begunstigd door de
soldatenkeizers (235-284) en in 307 onder keizer Diocletianus zelfs tot staatsgodsdienst verheven. De Mithraea, heiligdommen gewijd
aan Mithras, verschenen door heel het Romeinse rijk. Zelfs in België (Tienen) zijn onlangs resten van een Mithraeum gevonden. In
Rome zijn er ruim vijftig aangetroffen, in Ostia, de haven van Rome, negentien. Aan het begin van de vierde eeuw was de Mithras-
cultus uitgegroeid tot de grootste religie binnen het Romeinse rijk!
De legende over Mithras verhaalt dat hij een
stier doodde en dat uit het bloed van dat dier het leven op aarde ontstond.
Afbeeldingen van het doden van de stier door Mithras worden alom aangetroffen op de altaren in de Mithraea, zo ook in een reliëf op
het altaar dat gevonden werd onder de San Clemente in Rome (zie afbeelding). De stier is symbool voor het kwade dat door Mithras
werd overwonnen.
Hij verrichtte zo een heilsdaad voor de mensheid, een daad van bevrijding en verlossing. Zo lezen we in een inscriptie die op een
van de altaren van Mithras werd aangetroffen: "Gij hebt ons verlost door het vergieten van het eeuwige bloed." Hoe bekend klinkt
ons deze uitspraak in de oren!
Invloed op jonge Christendom
De Mithras-cultus had volgens recente onderzoekingen ook een sterk astrologische component. De overgang van het stier-tijdperk naar
het vissen-tijdperk, die rond 2000 voor Christus plaatsvond, werd herdacht in de legende van de overwinning op de stier.
Deel van het Mithras-ritueel was een maaltijd van brood en wijn die het vlees en bloed van de stier verbeeldden. Latere
Christelijke schrijvers hebben nog getracht de oorsprong van deze rituele maaltijd aan de Christenen toe te schrijven met de
opmerking dat de mysteriegodsdiensten deze praktijk hadden overgenomen, maar de Mithras-cultus kende deze rite al voor het begin
van onze jaartelling.
Het blijft niet alleen bij deze opvallende overeenkomsten rond de rituele maaltijd. Over Mithras werd verhaald dat hij geboren was
in een grot, dat deze gebeurtenis werd verkondigd aan herders, dat drie koningen er getuige van waren en dat de plaats werd
aangeduid door een ster. Het feest van de geboorte van Mithras, alias Sol Invictus, werd gevierd op 25 december, bij de zonnewende,
als de zon zijn onoverwinnelijkheid demonstreert in het opnieuw gaan lengen van de dagen. De grotgeboorte van Jezus treffen we in
de tweede eeuw voor het eerst aan bij Clemens van Alexandrië, en de viering van Jezus' geboorte op 25 december stamt pas uit het
einde van de vierde eeuw!
Belangrijke elementen uit de Mithras-religie zijn het geloof in één God en de belofte van opstanding uit de dood na een vroom en
moedig leven. Het Mithraïsme was een mysterie-godsdienst zoals er vele waren in de klassieke oudheid. Je kon trapsgewijs ingewijd
worden in de geheimen van de cultus. Je diende dan een leven te leiden volgens de regels van de religie en werd daarin begeleid
door een hoger ingewijde. Wie de zeven graden had doorlopen en dus hoogste in rang was en volledig ingewijd, ontving de titel
Pater. Een tot priester gewijde monnik wordt nog altijd Pater genoemd en evenals in de Mithrascultus was en is deze rang ook in het
christendom alleen weggelegd voor mannen.
De keizer als hoogste priester in de Mithrascultus droeg de titel 'Pontifex Maximus', een eretitel die nu nog door de pausen wordt
gedragen, en een van de eretekenen van het hoge ambt was de Mitra, de phrygische muts van Mithras, die als 'mijter' nog doorleeft
tot in onze tijd.
We zien dat de Mithrascultus diepe sporen heeft nagelaten in het ritueel en de legenden van het Christendom. De uitspraak dat in de
loop van de vierde eeuw het Mithraïsme verdwenen is ten gunste van het opbloeiende Christendom zou je wellicht kunnen nuanceren
door te stellen dat het Mithraïsme is opgegaan in of getransformeerd tot het Christendom dat we aan het einde van de vierde eeuw
als staatsgodsdienst van het Romeinse rijk aantreffen. En dan krijgt de opbouw van de drielagige San Clemente tevens een
overdrachtelijke betekenis: Het Mithraïsme is ook inhoudelijk een van de fundamenten waarop het Christendom is gebouwd.
Andere mysteriereligies
Overigens heeft niet alleen het Mithraïsme aan de wieg van de christelijke volksreligie gestaan. Ook elementen van andere
mysteriegodsdiensten vonden hun weg naar de nieuwe religie. Zo werd de bekende en overal in de klassieke wereld aanbeden Asklepios,
zoon van Apollo en vereerd als de God van de geneeskunde, als Redder en Zoon van God betiteld. Er werd van hem verteld dat hij als
mens geïncarneerd was, zieken genas en doden opwekte. Hij verscheen na zijn dood aan zijn leerlingen en voer ten hemel.
Een andere belangrijke cultus was die van Dionysos. De Dionysos-mysteriën zijn waarschijnlijk al heel vroeg (vóór 1200 voor Chr.)
vanuit Egypte in Griekenland geïntroduceerd waarbij de God Osiris naar Dionysos werd vertaald. Over hem wordt verteld dat hij een
Godmens was, die een offerdood stierf, hetgeen herdacht werd middels het drinken van wijn, en die weer opstond uit de dood en ten
hemel opsteeg. Een van de wonderen die Dionysos verrichte was de verandering van water in wijn, op zijn eigen bruiloft!
In de Orfische mysteriën werd Orpheus als Goede Herder vereerd en zijn vis-symbool werd later door de jonge christelijk kerk
geadopteerd als acronym van Jezus (ICHTHUS = Iesous CHristos THeou Uios Sooter, Jezus gezalfde, Gods zoon, redder). De godin Isis,
in steden als Alexandrië vereerd als patrones van de zeelieden, droeg de titel Stella Maris en werd veelal afgebeeld met haar
zoontje Horus op schoot. Al haar eretitels werden door Maria geërfd.
Zelfs de inwijdingsweg in de mysteriën (latijn: sacramenta) vond zijn vertaling naar de nieuwe religie ...
Al deze overgenomen elementen in cultus en ritueel hebben hun weg gevonden naar verhalen en leringen over Jezus en die vertroebelen
ernstig het zicht op de mens Jezus en zijn boodschap. Daarbij komt aan het einde van de eerste en in de loop van de tweede eeuw de
vermenging met de Griekse filosofie die de bril waardoor we naar Jezus kijken nog verder vervuilt.