Wat is Zen?

Ch'an en Dhyana Koans De Zen van het leven Oefening

Ch'an en Dhyana Een logisch begin van een speurtocht naar wat Zen zou kunnen zijn, is de vraag naar de herkomst van het woord 'Zen'. De term is tot ons gekomen uit Japan, maar de bakermat ligt in het oude India. Het is het begrip 'Dhyana' dat via een verbastering tot 'Ch'an' in het China van het midden van het eerste millennium uiteindelijk tot 'Zen' is geworden toen de oversteek naar Japan in de 12e eeuw werd gemaakt. We komen dus voor de oorsprong in het Sanskriet terecht, bij een begrip uit de raja-yoga dat meestal vertaald wordt met 'meditatie'. Nu leidt deze herleiding van het woord 'zen' eigenlijk niet tot een echt antwoord, want wat is 'meditatie'? Ofschoon 'meditatie' in de Zen met het hele leven te maken heeft, verwijst het ook naar een belangrijk element van Zen, namelijk de dagelijkse zitmeditatie. We noemen deze meditatieoefening 'zazen' en ze vervult een centrale rol in de Zen-beoefening. Deze centrale plaats is min of meer uit nood geboren. Het draait namelijk uiteindelijk niet om die zitmeditatie, het draait om je hele leven. Maar omdat Zen vooral te maken heeft met hoe je in het leven staat en veel minder om wat je in dat leven doet, grijp je al gauw naar een tastbare discipline, iets wat je gewoon kunt doen, als kapstok om Zen aan op te hangen. Hiermee wil ik niet beweren dat de zitmeditatie niet zinvol zou zijn, integendeel, ze is een onmisbare oefenschool voor het leven. De zazen is echter niet het ultieme doel, niet het wezen van Zen. Koans Een verdere uitleg van wat Zen betekent, begint met de vaststelling dat het wezen van Zen absoluut niet in woorden uit te drukken is. Telkens als we in ons leven een gebied betreden dat te maken heeft met de diepere lagen van ons bestaan, lopen we tegen het probleem aan dat woorden ten enen male tekortschieten. Zeker binnen het spirituele domein geldt dat elke poging elementaire begrippen op dit gebied te definiëren steeds onrecht doet aan de betekenis die je eigenlijk uit wil drukken. Dit is natuurlijk niet zo vreemd. Je betreedt immers een gebied dat ons denken overstijgt en onze taal maakt deel uit van dat denken en kan deze grenzen dus nooit overschrijden. Als we toch willen doordringen in de betekenis van Zen zullen we heel omzichtig te werk moeten gaan. De oude Zenmeesters waren zich daar uiteraard volledig van bewust en nooit lieten ze zich verleiden tot het geven van definities van Zen. Ze deden er ofwel het zwijgen toe en zochten hun toevlucht tot een actie, een enkel gebaar of een klap, ofwel ze spraken in raadsels. Deze onbegrijpelijke uitspraken zijn een eigen leven gaan leiden, werden in de loop van de jaren bijeengebracht in boekwerken en vervolgens door latere generaties leraren als studiemateriaal aan Zen-studenten gepresenteerd. Zo'n raadselachtige uitspraak wordt een 'koan' genoemd en velen hebben in de loop van de eeuwen hun hoofd gebroken over de diepere achtergronden van deze mysterieuze verhalen. Het doel van de koan-studie is de leerling tot een punt te brengen waarop hij of zij de verstandelijke benadering van het verhaal opgeeft. Het gevaar is echter reëel aanwezig dat het leidt tot een meta-intellectueel spelletje waardoor de diepere zin van de koan totaal verloren gaat. Het gaat niet om het formuleren van een quasi-non-intellectueel antwoord, de koan is bedoeld om je geest totaal te frustreren en je zo naar de rand van de mentale afgrond te brengen: het punt waar je het denken echt opgeeft! De Zen van het leven Hoe dan de kern van Zen aan te duiden als woorden falen en zelfs de koans het gevaar kennen onderwerp te worden van een mentaal spelletje? De boven al aangehaalde Zenmeesters die kozen voor een onverwachte actie gaven het al aan. Zij confronteerden hun leerlingen met een situatie waarop ze niet voorbereid waren. Dat dwong een directe ervaring in het hier en nu af en daar gaat het om. Zen ontvouwt zich in het leven op dit moment, als je even losgeweekt bent uit alle conditioneringen die zich in je geest genesteld hebben in de lange jaren van opvoeding en culturele vorming. Daar opent zich ook de enige poort tot een uitleg van wat Zen zou kunnen betekenen. Je kunt je langzaam bewust worden van al de conditioneringen waardoor je denkt zoals je denkt, waardoor je bent zoals je bent. De weg van Zen is het gestaag afpellen van deze schillen van voorgeprogrammeerde oordelen, reacties en denkbeelden. Centraal staat daarbij altijd je eigen leven: je handelen, je denken, je voelen van alledag. Alleen midden in dat mysterie, in het centrum van de cycloon, ligt jouw antwoord op de vraag: Wat is de Zen van het leven? Oefening Een centrale rol in de Zen wordt vervuld door de 'Oefening'. Ik verwees al naar de zitmeditatie, de 'zazen', waarin je oefent om elementen van Zen bewust te integreren in je leven. Omdat het natuurlijk alleen en uitsluitend om de 'Zen van jouw leven' gaat, kan een ander jou nooit vertellen hoe je Zen tot leven kunt laten komen in je eigen bestaan van alledag. Een ander kan je hooguit vertellen over ervaringen uit zijn of haar eigen leven. In die zin kan het zinvol zijn je oor te luister te leggen bij een leraar of kennis te nemen van boeken over dit onderwerp. Prachtig zijn daarbij de illustraties uit de rijke Zenboeddhistische traditie. De verhalen van de Zenmeesters uit het verleden zijn vaak schitterend in hun zeggingskracht buiten woorden om. In mijn eigen inleidende boek over Zen put ik voor illustratiemateriaal overigens niet uitsluitend uit oosterse bronnen maar ook uit ons eigen christelijke erfgoed, met name het mij persoonlijk zeer dierbare Thomasevangelie. De poëzie staat echter in dienst van de levende realiteit die soms taai en hard kan zijn. De weg van Zen vraagt om kracht en grote inzet! Lezen en luisteren alleen brengen je niet dichter bij Zen. Het draait uiteindelijk om wat jij er in je eigen leven van tot uitdrukking brengt. In genoemd boek vormen de uitnodigingen tot het in praktijk brengen van allerlei aspecten van Zen in het leven van alledag de belangrijkste kern.